Fenilketönüri hastalığı Asbjörn Fölling ‘in iki zihinsel özürlü çocuk üzerinde yaptığı araştırma sonucu ortaya çıkan kalıtsal bir hastalıktır. Doğuştan metabolizma hastalıkları arasında tanımlanan ilk hastalık fenilketönüridir.
Genel Bilgiler
Fenilketönüri aminoasit metabolizması bozukluğu sonucu meydana gelen kalıtsal bir hastalıktır. Fenilketönüri ile dünyaya gelen bebeklerde besinle alınan (elzem olmayan) fenilalanin aminoasidi metabolize edilemediğinden vücutta birikir. Çoğunlukla kan ve diğer vücut sıvılarında biriken fenilalanin ve atık ürünleri beyinde birikerek nörolojik bozukluklara neden olur. Fenilketönüri hastalarının fenilalanini metabolize edememesinin sebepleri fenilalaninhidroksilaz enzimi eksikliği-yetersizliği veya kofaktör eksikliğidir.
Kalıtım Özellikleri
Fenilketönüri hastalığı biri anneden biri babadan gelen bozuk genleri alan bebeklerde görülen resesif geçişli bir hastalıktır. Anne ya da babasından birinden normal geni birinden bozuk geni alan birey hastalık yönünden taşıyıcı olurken, ikisinden de normal geni alan birey sağlıklı olarak dünyaya gelir. Fenilketöniri hastalığının görülme sıklığının ülkemizde arttmasının önemli sebeplerinden biri akraba evlilikleridir. Akraba evliliği fenilketönüri hastaları için büyük risktir. Meydana gelen genetik bozukluk sonucu hastada fenilalanin hidroksilaz enzimi işlevini yerine getirmez ve sonuçta fenilalaninden tirozin oluşumu bozulur ve fenilalanin metabolitleri (fenilpürivik asit vb.) birikir (Tablo 1). Fenilketönüri hastaları anne ve babalarından daha açık saç ve göz rengine sahiptir bunun nedeni ise fenilalanin metabolizmasını oluşumunun bozulmasıyla melanin sentezinin yapılmamasıdır.
Görülme Sıklığı
Fenilketönüri hastalığı Amerika ve Avrupa ’da her 10000-30000 yeni doğanda bir görülme sıklığına sahip iken ülkemizde bu hastalığın görülme sıklığı 3000-4500 yeni doğanda birdir. Asya ülkelerinde fenilketönüri epidemiyolojisi diğer dünya ülkelerine göre daha yüksektir. Her yıl Türkiye ‘de 300-400 bebek Fenilketönüri hastalığıyla dünyaya gelmektedir. Aminoasit metabolizması hastalıkları arasında üzerinde en çok bilimsel çalışma yapılan hastalık fenilketönüridir.
Hastalığın Diğer İsimleri:
- Folling hastalığı
- Folling hastalığı
- PAH eksikliği
- Fenilalanin Hidroksilaz Eksikliği
Teşhis
Yapılan araştırmalar fenilalanin içermeyen diyete ne kadar erken başlanırsa bebeklerde zeka geriliği riskinin o kadar azaldığını ortaya koymuş. Bu nedenle bebeklerin doğumundan itibaren ilk 20 gün içerisinde fenilketönüri taramasının gerekliliği ortaya konmuştur. Bunun üzerine 1960 ‘lı yıllarda Prof. Dr. Robert Gutrie yeni doğan bebeklerin ilk 20 gün içerisinde kan fenilalanin düzeyinin ölçülebileceği GUTHRIE TESTİ ‘ni geliştirmiştir.
Klinik Özellikleri
Kan fenilalanin düzeylerinin normalden yüksek olması en önemli bulgulardandır. Normal kan fenilalanin düzeyi 2-6 mg/dl ‘dir. Bunun dışında:
- Düşük doğum ağırlığı,
- Kusma, havale,
- Trozinin oluşumunda bozukluk olduğundan sinirsel iletimim azalması,
- Büyüme, gelişme geriliği,
- Hastalığın fark edilmediği ya da tedavi edilmediği durumlarda beyindeki lipit, karbonhidrat, protein sentezinde azalma,
- Başını tutamama, yürüyememe, oturamama vb.
- İdrar ve terde kötü koku,
- Açık saç, deri ve göz rengi,
- Egzema ve seberoik cilt sorunları, deri döküntüleri,
- Yaşın ilerlemesiyle hiperkinetizm, davranış bozuklukları,
- Mikrosefali görülür.
Fenilketönüri Sınıflandırması
Fenilketönüri hastalığı kendi içerisinde fenilalanin miktarı ve kofaktördefektlerine göre beş sınıfa ayrılır.
Klasik Fenilketönüri: Fenilalaninimetabolize eden enzim olan fenilalaninhidroksilaz enziminin eksikliği ya da yetersizliği sonucu meydana gelen fenilketönüri türüdür. Plazma fenilalanin düzeyleri ≥20 mg/dl(yüksek) tirozin değerleri ise 0,55-1 mg/dl(normal) ‘dir. Hastaların tedavisi diyet tedavisi ile mümkündür. 5 yaşındaki bir hastanın günlük fenilalanin alımı 20 mg/kg geçmez.
Orta Derecede Fenilketönüri: Plazma fenilalanin düzeylerinin 15-20 mg/dl arasında olan hastalar orta derecede fenilketönüridir. 5 yaşındaki bir hastanın günlük fenilalanin alımı 20-25 mg/kg arasındadır.
Hafif Derecede Fenilketönüri: Fenilketönüri hastalığının en hafif seyreden türüdür. Bu hastaların plazma fenilalanin düzeyi ≤15 mg/dl, beş yaşındaki bir hastanın günlük fenilalanin alımı da artarak 25-50 mg/kg ‘a kadar verilebilir.
Hafif Hiperfenilalaninemi: Hafif hiperfenilalaninemi hastaları diğer fenilketönüri hastalarına göre daha iyi prognoza sahiptirler. Hastaların plazma fenilalanin düzeyi 10 mg/dl ‘nin altındadır. Diyetleri diğer hastalara göre daha serbesttir.
Kofaktör Defektleri: Fenilalanin metabolizmasında gerekli olan fenilalaninhidroksilaz enzimi ve kofaktör görevi gören BH4 (tetrahidrobiopterin)’tür. Bazı fenilketönüri türlerinde kofaktöründefektinin sebep olduğu ama enzimden kaynaklanmayan plazma fenilalanin düzeylerinde yükselme gözlemlenir. Bu hastalarda uygulanan diyet tedavisi işe yaramaz. Plazma fenilalanin değerleri normale düşse de nörolojik problemler görülür.
Maternal Fenilketönüri:Fenilketönürili hamile bir annenin bebeğinde hasar meydana gelmesidir. Anne karnındaki bebek fenilketönüri hastası olmadığı halde nörolojik bozuklukla dünyaya gelir. Bunun en önemli sebebi fenilketönürili annenin kan fenilalanin düzeylerinin diyet almadığı için ya da farklı bir sebeple yükselmesidir. Maternal fenilketönüri tedavisi yalnızca hamilelik süresince diyet tedavisini devam ettirmektir.
Tedavi
Fenilketönürili doğumu izleyen dönemde teşhis edilir ve uygun beslenme tedavisi uygulanırsa fenilketönürli hastası bireyin zeka gelişimi sağlıklı bireylerin zeka gelişimine paralel olur. Hastanın erken tanı ve uygun beslenme tedavisi ile yaşam kalitesi normal düzeyde seyreder. Fenilketönüri diyet tedavisi ile kontrol altına alınabilen bir hastalık olup ömür boyu süren bir tedavidir. Fenilketönürili bireylerin beslenme tedavisi uygulanırken kişilerin günlük gereksinimleri hesaplanır. Doktor ve diyetisyen tarafından ortak verilen karar doğrultusunda hastanın diyeti düzenlenir.
Fenilketönüri hastalarında fenilalanin birikimi olması nedeniyle hastaların günlük fenilalanin alımları önemli bir kriterdir. Fenilalaninin yüksek miktarda bulunduğu et ve et grubu yiyecekler, süt ve süt grubu yiyecekler hastalara yasaktır.fenilketönüri hastalarına hazırlanan diyet tedavisi fenilalanin sınırlı tutulduğu için fenilalanini azaltılmış ya da içermeyen ürünleri içerir. Hazırlanan diyetin enerji, protein, fenilalanin, vitamin ve mineraliçeriğinin tam ve dengeli olması gerekir. Fenilalaninin kısıtlandığı diyet sebze ve meyve ağırlıklıdır. Hastaların günlük besin gereksinimleri karşılandığı sürece büyüme ve gelişmeleri normal şartlarda ilerler.
Kaynaklar
- Köksal, G. ve Gökmen, H. (2013), Çocuk Hastalıklarında Beslenme Tedavisi, 3. Baskı, Ankara, Hatipoğlu Yayıncılık.
- Haytaoğlu, Z. Hergüner, Ö. Soyupak, S. Topaloğlu, A. Yüksel, B. (2016) NeurologicalAssessment Of 38 Late-DiagnosedChildrenWith Classic Phenylketonuria, Çukurova MedicalJournal, 41(1):21-27, DOI: 10.17826/cutf.156292,
- https://www.omim.org/
- https://rarediseases.info.nih.gov/diseases
- http://www.metvak.com/fenilketonueri-nedir.html
- Köksal, G. ve Gökmen, H. (2012), Metabolik Hastalıklarda Beslenme, 2. Baskı, Ankara, Sağlık Bakanlığı Yayını.
- Tokatlı, A. (2014) Fenilketönüri Nedir? Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Beslenme-Metabolizma Ünitesi, Ankarahttp://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/59/01/348119/dosyalar/2014_05/13023757_fenlketonr.pdf
- Zeybek, Ç. (2003) Fenilketönüri Tarama Programı, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri, Sempozyum Dizini, No:35
- https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php
- Tanzer, F. (2007) Maternal Fenilketönüri Sendromu, C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi, 29(4):179-184.
- Erol, S. Işık, D. Çelik, İ. Baş, A. Demirel, N. (2016) Maternal Fenilketonüri Sendromuna Bağlı Çoklu Konjenital Anomali Gelişen İki Olgu, Türkiye Çocuk Hastalıkları Dergisi, 1-3, DOI: 10.12956/tjpd.2016.252
- Özenoğlu, A. (2003) 0-1 Yaşta Farklı Şekillerde Beslenen Fenilketonüri’li Bebeklerin Büyüme Durumları, Göztepe Tıp Dergisi, (18)98-105
- https://ghr.nlm.nih.gov/condition
- https://rarediseases.org/for-patients-and-families/information-resources/rare-disease-information/
- Macdonald, A. Chakrapani, A. Daly, A. (2004) DietaryTreatment of Amino AcidsInbornErrorsof Metabolism, Hong Kong Journal of Pediatric, 9:253-276
- Özer, A. İbanoğlu, Ş. İbanoğlu, E. (2008) Fenilketönüri Hastalığı ve Fenilalanin Kısıtlı Diyet, Türkiye 10. Gıda Kongresi, 1139-1140