Genel Bilgi
İyonize radyasyona maruz kalma sonucu akut, gecikmiş olarak veya kronik olarak etkilerini gösteren bir hastalıktır. Büyük dozlarda etkiler hemen ortaya çıkarken, küçük dozlarda radyasyonun vücutta birikmesi sonucu genetik ve uzun süreli etkiler görülmektedir. Radyasyondan zarar görüp hasara uğrayan hücrelerin tamiri için tedavi bulunmamaktadır. Ancak yakın zamanda FDA (Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi), radyoaktif elementlerin vücuttan atılmasında etkili olan ilaçların onayını vermiştir. Hücre hasarı geri dönüşsüzdür ancak bu ilaçlarla hastalarda radyasyona maruz kalma sonucu çıkan belirtiler tedavi edilebilmektedir.
İlk Radyasyon Hastalığı vakaları Hiroshima ve Nagasaki nükleer patlamalarından sonra görülmüş, Japon hekimler bu hastalığı “gözle görülür hiçbir hasar olmadan, birden ortaya çıkan hastalık” olarak tanımlamıştır. Günümüzde, bu hastaların radyasyon hastalığına yakalandığı anlaşılmıştır. Düşük miktarda maruziyet sonucu bu hastalık soğuk algınlığında görülen hafif belirtilerle hastayı terk edebiliyorken; yüksek miktarda maruziyet Chernobyl patlamasında olduğu gibi hastada ölümcül etkiler yaratabilir.
Toplam doz ve doz oranı radyasyonun somatik ve genetik etkilerini belirler. Radyasyon dozu belirtilirken üç ölçü birimi kullanılır: Roentgen, rad ve rem. Roentgen (R), havadaki x ve gamma ışınlarının miktarını belirtirken; rad (radiation absorbed dose), tüm radyasyon tiplerinde absorbe edilen enerji miktarı için kullanılır. Rem ise nötronlar gibi bazı radyasyon türlerinin, eşdeğer miktarda emilen enerji için ne kadar biyolojik etki üretebileceğini gözlemlemek için kullanılır.
Hastalığın Diğer İsimleri
- null
- Radiation Disease
- Radiation Effects
- Radiation Illness
- Radiation Injuries
- Radiation Reaction
- Radiation Syndrome
Belirti ve Semptomlar
Akut radyasyon hastalığı bulantı, kusma, ishal, anoreksiya, baş ağrısı, halsizlik ve taşikardi (kalp çarpıntısı) belirtileriyle kendini gösterir. Hafif olgularda belirtiler birkaç saat veya gün içinde kaybolur. Akut radyasyon hastalığının yüksek doz veya düşük doza bağlı olarak ortaya çıkan çeşitli tipleri vardır.
Akut radyasyon hastalığı çeşitleri doz, doz oranı, maruz kalan vücut bölümü ve maruziyetten sonra vücuttan atılması için geçen süreye göre hastada gözlemlenmektedir. Radyasyona maruziyet sonucu dakikalar içinde radyasyon tüm vücudu etkiler.
Akut Radyasyon hastalığı üç aşamayla gelişir: İlk aşama birkaç dakikadan birkaç güne kadar sürebilir ve hastada mide bulantısı, diyare ve kusma görülür. Bundan sonraki aşamada hasta birkaç hafta iyileşme belirtileri gösterir. Son aşamada ise hastadan hastaya değişmekle beraber kardiyovasküler, gastrointestinal, hematopoietik veya sinir sistemi rahatsızlıkları görülmektedir. Yüksek dozda (3000 rad’dan fazla radyasyon maruziyet) birkaç saat içinde ölümcül kardiyovasküler belirtiler ve sinir sistemi rahatsızlıkları, mide bulantısı, kusma, anksiyete (endişe), konfüzyon (bilinç bulanıklığı) ve bilinç kaybı görülmektedir. 5-6 saat sonunda tremor (titreme) ve konvülziyon (havale) başlar ve üç gün sonunda ölüme sebep olur. 400 rad’dan fazla radyasyona maruz kalma sonucu mide bulantısı, kusma, elektrolit dengesizliği, diyare (ishal), sıvı kaybı, plazma hacminde azalma gibi gastrointestinal rahatsızlıklar ortaya çıkar. 200-1000 rad arasında, 6 ila 12 saatlik radyasyon maruziyeti sonucunda ise anoreksiya, ateş, halsizlikle seyreden hematopoietik rahatsızlıklar oluşur.
Nedenleri
İyonize radyasyonun en büyük kaynağı özellikle kanser tedavisinde kullanılan yüksek enerjili x-ray ışınları ve radyum vb. radyoaktif elementlerdir. Bunun dışında nükleer santrallerde meydana gelen patlamalar veya nükleer silah savaşları da başlıca hastalık kaynaklarıdır. Örneğin, Hiroshima, Nagasaki ve Chernobyl nükleer santrallerinde patlamalar sonucunda bu bölgeler ve çevre bölgelerdeki insanlarda kanser, mutasyon ve genetik hasarlar meydana geldi; uzun yıllar boyunca radyasyon maruziyeti ve etkileri devam etti.
Chernobyl faciasında radyasyon mağdurlarının fotoğrafı
Vücudun radyasyona maruz kalan kısmı bu hastalığın ortaya çıkmasında önemli bir faktördür. İnsan vücudu 200 rad’a kadar radyasyonu ölümcül risk olmadan absorbe edebilmektedir. Radyasyon dozu 450 rad’a ulaştığında ölüm riski %50’ye ulaşırken bazen 600 rad kısa sürede ölüme sebep olabilir.
Radyasyonun vücutta dağılımı da hastalığın seyrini etkileyen başka bir faktördür: Örneğin bağırsak ve kemik iliğinin korunması hastanın ölümünü engeller.
Etkilediği popülasyon
Radyasyon hastalığı kadın ve erkekleri eşit oranda etkilemektedir.
Teşhis
Teşhis, radyasyon maruziyeti öyküsüne bağlı olarak belirlenir. Maruz kalma ve kusma arasında geçen süre maruziyet seviyesinin tespitinde önem teşkil eder.
Maruz kalan hastaların Geiger sayacı veya tüm vücut analizi için kullanılan sayaçlarla izlenmesi gerekmektedir.
Tedavi
Radyoaktif elementlerin deriden maruziyeti sonucu derhal kontaminasyon (uzaklaştırma) sağlanmalıdır. Hasta bol sıvıyla durulanmalı ve EDTA (radyoaktif izotopların etkisini indirgemek için kullanılan bir madde) vb. maddeler uygulanmalıdır. Ayrıca küçük yaralar ve maruz kalan dokular da kontaminasyonu engellemek için iyice temizlenmelidir. Eğer radyasyon içeren bir madde ağız yoluyla vücuda alınırsa kusturma veya mide yıkaması yapılmalıdır.
2015 yılında radyasyonun kemik iliğine sebep olduğu yetişkin ve çocuklarda kullanılmak üzere Amgen firması tarafından Neupogen adlı bir ilaç piyasaya sürüldü. Bunun haricinde radyoaktif talyum maruziyetinin tedavisinde, FDA onaylı aslında endüstride kullanılan Prusya mavisi adında bir pigment kullanılmaktadır. Vücutta bu elementlerin absorblanmasını engelleyerek etki göstermektedir. Plütonyum, amerikyum ve bakır radyoaktiflerine karşı Ca-DTPA ve Zn-DTPA kullanılması FDA tarafından onaylanmıştır.
Kaynakça
https://rarediseases.org/rare-diseases/radiation-sickness/ (Erişim tarihi: 25.11.2019)
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/radiation-sickness/symptoms-causes/syc-20377058 (Erişim tarihi: 25.11.2019)
Görsel kaynakça