AÇIKLAMA:
X’e bağlı adrenolökodistrofi genelde erkeklerde görülen genetik bir bozukluktur. Bu hastalık temelde sinir sistemini ve böbreklerin üzerinde konumlanmış olan böbreküstü bezlerini etkiler. Bu hastalıkta, beyin ve omurilikteki sinirlerin yalıtımını sağlayan miyelin tabakasında bozulma olur, bu da sinirlerin beyne bilgi iletme yeteneğini azaltır. İlave olarak böbreküstü bezlerinin dış tabakasındaki hasar mutlak hormonların eksikliğine sebep olur. Adrenolökodistrofi, güçsüzlüğe, kilo kaybına, kusmaya, deride değişikliklere ve komaya sebep olabilir.
X’e bağlı adrenolökodistrofinin üç farklı türü vardır: çocukluk beyin formu, adrenomiyelonöropati tipi ve Addison hastalığı denilen bir tür.
X’e bağlı adrenolökodistrofinin serebral formuna sahip çocuklar genelde 4-10 yaş arasında öğrenme ve davranış bozukluğunu yaşarlar. Ve genellikle semptomlar zamanla daha da kötüye gider. Bu çocuklar okumada, yazmada, konuşmaları ve yazılanları anlamada güçlük çekerler. Ek belirtiler ve semptomlar; saldırgan davranışlar, görme sorunları, yutma zorluğu, kötü koordinasyon ve bozulmuş böbreküstü bezi fonksiyonlarını içerir. Bu hastalık ilerledikçe oranı değişken olmasına rağmen genellikle birkaç yıl içinde hızlı bir şekilde sakatlığa yol açabilir. Bu tip bireylerin yaşam beklentisi, belirti ve semptomların şiddetine ve hastalığın ne kadar hızlı ilerlediğine bağlıdır. X’e bağlı adrenolökodistrofinin serebral formuna sahip bireyler genelde semptomlar başladıktan sonra sadece birkaç yıl hayatta kalır ama yoğunlaştırılmış tıbbi destek ile bu süre belki uzatılabilir.
Adrenomiyelonöropati türünün belirti ve semptomları erken yetişkinlik ve orta yaş arasında görülür. Etkilenen bireylerin bacaklarında (paraparezi), ilerleyici sertlik ve güçsüzlük gelişebilir, üriner ve genital sistem bozuklukları yaşanabilir, sık sık davranış ve düşünce değişiklikleri gözlenir. Adrenomiyelonöropati yaşayan insanların çoğunda adrenokortikal yetmezlik vardır. Bazı ciddi etkilenen bireylerde, beyin ve sinir sisteminin zarar görmesi, erken ölüme yol açabilir.
X’e bağlı adrenolökodistrofisi olan insanlarda tek semptom adrenokortikal yetmezlik ise Addison hastalığı olduğu söylenir. Bu bireylerde, adrenokortikal yetmezlik çocukluk ve yetişkinlik arasındaki herhangi bir zamanda başlayabilir. Ancak, en çok etkilenen bireyler orta yaşına geldikleri zaman adrenomiyelonöropatinin ek özelliklerini geliştirirler.
Bu formda bireylerin yaşam beklentisi bulgu ve semptomların şiddetine bağlıdır, ama tipik olarak bu tür üçü içerisinde en ılımlı olanıdır.
Nadiren, X’e bağlı adrenolökodistrofiye sahip bireyler ergenlik veya erken erişkinlik döneminde hastalığın birçok özelliğini birden geliştirebilir. Adrenokortikal yetmezliğe ek olarak, bu kişilerde genellikle psikiyatrik bozukluklar ve entelektüel fonksiyon (demans) kaybı vardır. Bu kişilerin hastalığın daha önce tanımlanmamış başka bir türüne sahip olup olmadığı kesin değildir.
Belirlenemeyen sebeplerden ötürü, X’e bağlı adrenolökodistrofinin farklı formları aynı aile içerisindeki bireylerde görülebilir.
GÖRÜLME SIKLIĞI:
X’e bağlı adrenolökodistrofinin prevalansı dünya çapında 20.000 ila 50.000 bireylerde 1’dir. Bu durum, tüm toplumlarda benzer bir frekansta oluşur.
GENETİK DEĞİŞİKLİKLER:
ABCD1 genindeki mutasyonlar X’e bağlı adrenolökodistrofiye sebep olur.ABCD1 geni adrenolökodistrofi proteini (ALDP) üretmek için,peroksizom içine çok uzun zincirli yağ asitleri (VLCFAs) olarak adlandırılan bazı yağ moleküllerinin taşınmasında gerekli direktifleri verir. Peroksizomlar hücrenin içerisinde bulunan VLCFAs da dahil birçok molekülü yönlendiren küçük keseciklerdir.
ABCD1 gen mutasyonları ALDP sıkıntısına (eksikliğine) neden olur. Bu protein eksik olduğunda, VLCFAs ‘ın ulaşımı ve sonraki arızası vücutta bu yağların anormal derecede yüksek seviyelere çıkmasına sebep olur. VLCFAs birikimi adrenal korteks ve miyelin için toksik olabilir. Araştırmalar gösteriyor ki VLCFAs birikimi beyindeki iltihaplı yanıtı tetikliyor, bu da miyelin bozulmasına yol açabiliyor. Bu dokuların tahribatı X’e bağlı adrenolökodistrofinin semptomlarına sebep oluyor.
KALITIM MODELİ:
X’e bağlı adrenolökodistrofi X’e bağlı olarak kalıtılır. Bir durum eğer mutasyonlu gen X kromozomu üzerinde yer alıyorsa X’e bağlı kabul edilir. X kromozomu , her hücredeki iki cinsiyet kromozomundan biridir. Erkeklerde(sadece bir X kromozomu var) ABCD1 geninin değiştirilmiş(mutasyona uğramış)bir kopyasının olması X’e bağlı adrenolökodistrofinin ortaya çıkması için yeterlidir. Kadınlarda X kromozomunun iki kopyası olduğu için, ABCD1 geninin değişmiş bir kopyası genelde hastalığa sebep olan bir etki yapmaz.
Ancak bazı kadınlar bir değişmiş kopyaya sahip olsa da hastalığa ait sağlık problemlerini gösterirler.X’e bağlı adrenolökodistrofinin belirti ve semptomları erkeklere göre kadınlarda daha geç yaşlarda görülme eğilimindedir. Etkilenen kadınlar genellikle adrenomiyelonöropati türünün özelliklerini gösterir.
KAYNAKÇA:
1) https://www.omim.org/
2) https://rarediseases.info.nih.gov/diseases
3) https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php
4) https://ghr.nlm.nih.gov/condition
5)https://rarediseases.org/for-patients-and-families/information-resources/rare-disease-information/